lunes, 3 de junio de 2013

YATIRI



“Aymar saräwinak maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”
Qillq.: Elias Reynaldo Ajata Rivera[1]
 

Aymar marka taypinx yatirix wali yäqatawa. Jupax mayninakar yanapt’iriwa, kunayman tuqitw jiskt’asiraksna: k’umar jakañxata, irnaqawxata, qullqichawxata, chacha-warmi sarnaqäwxata, juk’ampinakata. Yatirin irnaqäwipax inalmam uñxatas jutir luräwinak yatiyañawa. Ukatakix taripx apnaqasipuniwa.
Janir inalmam unxatkasax yatirix kunayman apunakaruw mayisi: Pachamamaru, Achachilanakaru, Wak’anakaru ukjamarak jan uñjkay ch’amanakarusa. Uk lurx ukjakiw jiskt’asirir jaysañatak inalmam thawtaraki. Yaqhip tuqinx kuka laphin janq’u uñnaqapaw wali sarañapatakix aski, sapxiwa, ukampirus maysanakanx ch’iyar ajanuparakiw askit uñt’ata. Maysa tuqutx, jiskt’asirix tarinw nayrach (qullqi) uskuñaparaki, ukax yatirin paylläwipaw qhiparux tukxarakini.
Yatirix janiw inalmam unxatañak yatkarakiti, jan ukax kunats mä usux uñsti ukjamarak kunjamats qullasispa uk amuyañatakis wali khusawa, jupat qullasp jan ukax yaqhacha, uks jiskt’asirirux sañ yatirakiwa. Yatirix kunayman yänak apnaqi: alinaka, lik’i, kupala, millu, qata, waji, kunayman samin t’arwanaka, muxsa tikanaka, ch’urunaka, alkula[2], jisk’alla kampana yqh.
Yamakis jupax ajay usunaks janchi usunaks qullaqarakiwa. Ukatakix, uywanaks mayipxarakispawa: wila k’ank’a, ch’iyar anu, janq’u qarwa, sullunaka. Niyak qullañ tukuyxasax, yanapiriruw apnaqat qullanak  mä yäqat chiqar (chinkäna, jawira, p’iya, k’allk’a, wasar chiqanaka) jaqtaniñapatak khitharaki.
Yatiriptañatakix janiw aliq ukjamakïkiti, jan ukax pachan ajllitäñapawa. Ukjamïpanx q’ixu q’ixun puritanaka, ispanaka, kayullanaka, suxtallanakakirakiw[3] (jan ukax juk’amp luk’ananinaka) yatiriptapxaspa. Jichhurunakax jach’a markanakanx khithis yatirit sas sarnaqxakirakiwa, chiqpach yatirinakax wali thaqhatapxiwa.


Aru qhanancha
YATIRI. s. Médico somático-espiritual andino.
QULLQICHÄWI. s. Economía, manejo económico.
K’UMARA. qh. Sano.
TARI. s. Tejido cuadrangular de tamaño mediano que sirve para guardar la coca.
NAYRACHA. s. Moneda que se coloca en el “tari” para la lectura de coca.
YANAPT’AÑA. l. ayudar.
UYWA. s. Animal.  
SULLU. s. Feto abortado.
CH’URU. s. Concha.
KAYULLA. s. Persona cuyos pies han salido antes que la cabeza en su nacimiento. 

Jiskt’anaka
1. Kunxats yatirir jiskt’sna.
2. Khithinakas yatiripxaspa.
3. Khithinakarus yatirix janir inalmam uñxatkasax mayisi.
4. Kuna yänaks yatirix apnaqi.
5. Jumax, yatirin jakäwipxatx kuns amuykipt’ta.

Ch’umst’a (resumen)
El “Yatiri” es una personalidad muy respetada en el mundo aymara. Su oficio consiste en pronosticar  sobre aspectos  como salud, trabajo, condición económica, problemas familiares, entre otros muchos. Sin embargo su trabajo no se reduce a lo dicho sino que también tiene el don de aconsejar y curar las enfermedades, tanto espirituales como físicas.
Para cumplir su tarea, el “Yatiri” pide permiso a las deidades andinas como la Pachamama, los Achachilas, las Wak’as y otras fuerzas. Asimismo, cuenta con el auspicio de la coca, que le sirve para sus quehaceres como la lectura para predecir.
No cualquiera tiene el don de ser yatiri. Es necesario ser escogido por las deidades. Entre los que podemos mencionar están los que fueron llegados por el rayo, los que tienen más de cinco dedos, los que nacieron de pie, entre otros.
Algunos ingredientes empleados por el “yatiri” son: copal,  plantas, lanas de color, dulces, alcohol, grasas, conchas, campanilla. También se suele emplear animales para la curación (gallo rojo, perro negro, llama blanca, conejo, fetos, etc.) 

¡J  a  l  l  a  l  l  a!


* PARA CITAR: Ajata, Elias (2013). Yatiri [versión digital]. El Alto, Bolivia: KURMI AJAYU.
[1] Universidad Pública de El Alto (UPEA) jach’a yatxatañ utan yatiqäwinakap tukuyawiyi.
[2] Yatirinakax taqi aka yänakanipxaspawa jan ukast janiraki. Ukampirus aka yänakax kunatakiy munasch ukatjamarakiwa: q’uwachataki, phisqkhuqataki, ch’allataki, yqh.
[3] Janiw akanakax taqpachäkiti, juk’amp tuqinakatw yatiriptañax utjaraki.

  
PDF apaqt''am (Descargar en PDF): 
EN SCRIBD
    YATIRI by Elias Reynaldo Ajata Rivera

EN SLIDESHARE